محاسبه دیه، بر اساس مبلغی که توسط قوه قضاییه و به صورت سالانه اعلام می‌گردد، انجام می‌شود. از همین رو پزشکی قانونی، با اعلام میزان صدمات وارده به فرد و اعلام آن به دادگاه، مسیر محاسبه دیه را هموار کرده و دادگاه نیز بر اساس گواهی پزشکی قانونی و بیمه مهندسی، مبلغ دیه را اعلام میکند.
نرخ دیه چگونه محاسبه می‌شود؟
مبلغ دیه کامل یک انسان، برابر است با نرخ به روز ۱۰۰ شتر سالم و بدون عیب که خیلی هم لاغر نباشند. لازم به ذکر است دیه در زمان پرداخت آن محاسبه خواهد شد. به عنوان مثال اگر جنایت در سال ۹۸ واقع شده باشد، ولی دیه در سال ۱۴۰۲ پرداخت شود، مبلغ دیه بر اساس نرخ دیه ۱۴۰۲ محاسبه می‌شود. از طرف دیگر در بعضی موارد و برای برخی از صدمات، دیه ای در قانون مجازات اسلامی پیش بینی نشده است. به همین دلیل در هنگام بروز چنین مواردی، دادگاه مطابق گواهی پزشکی قانونی و براساس تشخیص خود، مبلغی را به عنوان اعلام میکند که فرد خاطی موظف به پرداخت آن است.
ماده ۴۴۹ قانون مجازات اسلامی ارش را اینچنین تعریف میکند: ارش، دیه غیرمقدر است که میزان آن در شرع تعئین نشده است و دادگاه با لحاظ نوع و کیفیت جنایت و تأثیر آن بر سلامت مجنیٌ‌علیه و میزان خسارت وارده با در نظر گرفتن دیه مقدر و با جلب نظر کارشناس میزان آن را تعیین میکند. مقررات دیه مقدر در مورد ارش نیز جریان دارد، مگر اینکه در این قانون ترتیب دیگری مقرر شود
جدول دیه در سال ۱۴۰۲
به طور کل دیه اعضای بدن، هر ساله توسط قوه قضاییه تعیین می‌شود. در جدول زیر و مبلغ آن در سال ۱۴۰۲ آورده شده است:
| نوع دیه | مبلغ در سال ۱۴۰۲ |
| دیه کامل در ماه های غیر حرام | ۹۰۰/۰۰۰/۰۰۰ تومان |
| دیه کامل در ماه های حرام | ۱/۲۰۰/۰۰۰/۰۰۰ تومان |
| دیه شکستگی استخوان دست که مطلوب التیام یابد | ۷۲/۰۰۰/۰۰۰ تومان |
| دیه شکستگی نازک نی و درشت نی استخوان پا هر کدام | ۷۲/۰۰۰/۰۰۰ تومان |
| ۹۰/۰۰۰/۰۰۰ تومان | |
| دیه شکستگی ترقوه | ۲۸/۸۰۰/۰۰۰ تومان |
| دیه شکستگی جمجمه سر در حد هاشمه | ۹۰/۰۰۰/۰۰۰ تومان |
| دیه زخم شدگی در حد حارصه | ۴/۵۰۰/۰۰۰ تومان |
| دیه زخم شدگی در حد دامیه | ۱۸/۰۰۰/۰۰۰ تومان |
| های پیشین که کامل ساقط شوند | ۴۵/۰۰۰/۰۰۰ تومان |
| دیه دندان های پشتی که کامل ساقط شوند | ۲۲/۵۰۰/۰۰۰ تومان |
| دیه یک دست | ۴۵۰/۰۰۰/۰۰۰ تومان |
| دیه یک پا | ۴۵۰/۰۰۰/۰۰۰ تومان |
| دیه شکستگی دنده‌های محیط بر قلب | ۲۷/۰۰۰/۰۰۰ تومان |
| دیه خرد شدگی استخوان مطلوب التیام یافته | ۱۶۲/۰۰۰/۰۰۰ تومان |
توجه: برخی از مقادیر مندرج در این جدول، ممکن است با ابلاغیه جدید قوه قضاییه، با تغییراتی مواجه شوند. در صورت اعلام نرخ قطعی دیه ۱۴۰۲ و جدول اصلی آن، این ارقام، بلافاصله به روز رسانی خواهند شد. حال برای فهم بهتر جدول فوق، به توضیح برخی از اصطلاحات به کار رفته در آن می‌پردازیم. در فقه از جراحت‌هاى پدید آمده در سر و صورت «شِجاج» و در غیر سر و صورت «جرح» تعبیر مى‌گردد. شجاج خود بر هشت قسم است که در اینجا تنها به سه قسم آن اشاره میکنیم:
- حارصه: خراشیدگى پوست بدون جریان خون
- هاشمه: آنچه موجب شکستگی استخوان گردد، هرچند با جراحت همراه نباشد
- دامیه: زخمى که کمى در گوشت نفوذ کرده و خون جارى شده است (در این صورت باید پرداخت شود)
دیه‌های مربوط به حارصه
حارصه سر و صورت: جراحت حارصه چنانچه بر روی سر یا صورت ایجاد شود، دیه آن یک‌صدم یا یا یک شتر خواهد بود.
حارصه بدن: جراحت حارصه چنانچه بر روی بدن ایجاد شود، دیه آن نیم‌صدم یا خواهد بود.
حارصه دست و پا: جراحت حارصه چنانچه بر روی هر یک از دست‌ها یا پاها ایجاد شود، دیه آن نیم‌صدم یا نیم‌درصد دیه کامل خواهد بود.
حارصه هر بند انگشت (به جز انگشت شست): جراحت حارصه چنانچه در هر یک از بندهای انگشتان دست و یا پا ایجاد شود به غیر از انگشت شست، یک‌صدم از یک‌سوم از یک‌دهم دیه کامل خواهد بود.
حارصه هر بند انگشت شست دست یا پا: جراحت حارصه چنانچه در هر یک از بندهای انگشتان شست دست یا پا ایجاد شود، یک صدم از یک دوم از یک دهم دیه کامل خواهد بود.
حارصه گردن: جراحت حارصه جنانچه بر روی گردن ایجاد شود، دیه آن نیم صدم دیه کامل یا نیم درصد دیه کامل خواهد بود.
به طور کلی در مورد جراحت حارصه که در عضوی از اعضای بدن (غیر سر و صورت) واقع شده باشد، در صورتی که آن عضو دارای دیه معین باشد، دیه به نسبت یک‌صدم از دیه آن عضو تعیین می‌شود، و چنانچه آن عضو دیه معین نداشته باشد، برای آن ارش تعیین می‌شود .
به عنوان مثال چنانچه حارصه بروی دست واقع شده باشد، دیه آن به روش یک‌صدم از نصف دیه کامل محاسبه میشودکه میزان دیه آن، معادل نیم‌درصد یا نیم‌صدم دیه کامل خواهد شد یا به طور مثال برای هر انگشت معادل یک دهم دیه کامل محاسبه می ود.
انواع دیه
بر اساس قانون مجازات اسلامی دیه را می‌توان به چند دسته زیر تقسیم کرد:
دیه قتل: دیه قتل مطابق یک بوده که مبلغ آن هر ساله توسط قوه قضائیه اعلام می‌شود.
دیه منافع اعضا: در صورتی که فرد مجرم، اعمالی انجام دهد که دیگری حواس خود را از دست بدهد، فرد خاطی باید دیه منافع آن عضو را پرداخت نماید. به طور مثال توانایی شنیدن مختل شده اما به خود گوش آسیبی وارد نشود. این نوع دیه شامل مواردی چون دیه بینایی، دیه شنوایی، دیه عقل، دیه بویایی و دیه صوت و گویایی است.
دیه جراحت: در صورتی که فردی مرتکب جنایتی شده که طرف مقابل با جراحت روبرو گردد، باید دیه جراحت بپردازد که تعیین مبلغ آن بر اساس میزان جراحت و به تشخیص پزشکی قانونی صورت می‌گیرد. مانند ، زخم، تورم و …
دیه اعضای بدن: در صورتی که از عضوی تنها یک عدد در بدن انسان وجود داشته باشد و فرد مجرم، آن عضو در بدن فردی دیگر را از بین ببرد، باید یک دیه کامل بپردازد. اما اگر از آن عضو، دو عدد وجود داشته باشد، از بین بردن یکی از آن دو، مجازات پرداخت نصف دیه کامل را به همراه خواهد داشت و اگر هر دو عضو از میان بروند، مبلغ دیه برابر با دیه کامل انسان محاسبه خواهد شد. در این حالت، ست و یا گوش فرقی با هم ندارند و در صورت از بین رفتن یا دو عضو میزان دیه تعین می شود.
تفاوت دیه مرد و زن در قانون مجازات اسلامی
مطابق مواد ۵۶۰ و ۵۶۲ قانون مجازات اسلامی، در صورتی که آسیب و صدماتی منجر به نقص عضو و زوال منافع گردد، میزان « نصف دیه مرد» محاسبه می‌شود. البته باید گفت تامین تفاوت دیه زن و مرد، مطابق ماده ۵۵۱ مجازات اسلامی، در کلیه جرایم بر عهده صندوق تامین خسارت‌های بدنی است.
در شرایطی که جهت آسیب وارده، ارش پرداخت شده یا صدمه از نوع جراحات منتهی به زوال منافع یا نقص عضو نشده باشد، تفاوتی میان زن و مرد نیست و دیه و ارش، حتی در صورتی که بیش از ثلث (یک سوم) باشد، نصف نخواهد شد و با دیه مرد مساوی است. از طرف دیگر، مطابق قانون در تمامی خسارات وارده بر شخص ثالث (نفر سوم) که از طریق حوادث رانندگی ایجاد و دیه توسط شرکت‌های بیمه پرداخت می‌شود، هیچ تفاوتی میان زن و مرد نبوده و هر دو جنس، از دیه کامل برخوردار خواهند شد.
دیه در ماه های حرام
مطابق ماده ۵۴۹ قانون مجازات اسلامی، دیه کامل، هر ساله در مقررات شرع تعیین می‌گردد. همچنین بر اساس ماده ۵۵۵ اگر رفتار مرتکب و فوت مضروب، هر دو در ماه‌های حرام انجام گیرد یا در محدوده حرم مکه واقع شود، خواه عمل به صورت عمد باشد و خواه غیر عمد، علاوه بر دیه نفس، یک سوم دیه نیز به آن اضافه شده و فرد خاطی ملزم به پرداخت می‌گردد.
بر همین اساس، در نرخ دیه سال ۱۴۰۲ آخرین مبلغ دیه کامل انسان در ماه های حرام ۱/۲۰۰/۰۰۰/۰۰۰ تومان محاسبه شده است. ماه‌های حرام عبارتند از:
مطابق تبصره همین ماده، معیار آغاز و پایان ماه های حرام، مغرب شرعی است. یعنی ماه رجب از مغرب شرعی روز آخر ماه جمادی الثانی آغاز و با مغرب آخرین روز ماه رجب پایان می‌یابد.
لازم به تاکید است که تغلیظ دیه(افزایش یک سومی یا ۳۰ درصدی دیه) در ماه های حرام، تنها مربوط به قتل و منجر شدن به فوت مضروب است و جراحات و نقص عضو و غیره مشمول این قاعده نمیشوند
آیا می توان دیه را قسط بندی کرد؟
تقسیط دیه در دادگاه طبق قانونT فقط در صورت توافق و رضایت طرفهای دعوی امکان پذیر است. در این مواقع، قاضی برای قسط بندی دیه درصدی مشخص از مبلغ کل دیه را برای hقساط آن و با توجه به سال پرداختی، در نظر می‌گیرد تا دچار اشتباه نشود. همچنین ادعای اعسار (عدم توانائی مالی) نیز میتواند دلیل دیگری برای تقسیط دیه باشد. بدین ترتیب که معسر(شخص ناتوان در پرداخت مبلغ) ظرف ۳۰ روز از تاریخ ابلاغ اجراییه، تمام مدارک مبتنی بر میزان دارائی و موجودی وجوه وی در بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری خود را مستنداً تقدیم دادگاه نماید.
پس از ثبت دادخواست اعسار و برای جلوگیری از بازداشت نشدن شخص محکوم، کفیل یا وثیقه معتبر به میزان مبلغ مشخص شده توسط دادگاه به تشخیص دادگاه ضروری خواهد بود، مگر آنکه شخص متضرر با رضایت خود و بدون دریافت تامین با آزادی او موافقت نماید.
نحوه اعتراض به پزشکی قانونی
نظریه‌های پزشکی قانونی، نظریه‌هایی کارشناسانه به حساب می‌آیند که می‌توان مانند نظر کارشناسان رسمی دادگستری، به آنها اعتراض داشت. چنین مسئله‌ای به این معنا بوده که ممکن است در نظریه کارشناسان پزشکی قانونی، تمامی خسارات وارده اعم از جراحات، آسیب‌ها و… به صورت کامل ذکر نشده باشند یا به هر دلیلی، در نظریه پزشکی قانونی ابهامات، ایرادات و مشکلات متعدد دیده شود که در این شرایط نیاز است تا در زمان قانونی، نسبت به آن اعتراض صورت بگیرد یا توسط یکی از طرفین، تقاضای دریافت توضیح، ارائه شود.
از زمان اعلام رای کمیسیون پزشکی، طرفین به مدت یک هفته زمان اعتراض دارند و پس از اتمام این زمان حق اعتراض از آنها سلب می‌گردد. در این زمان و هنگام اعلام اعتراض، فرد معترض وظیفه دارد هزینه‌های کمیسیون پزشکی را پرداخت کند که این مبلغ مطابق با تعرفه تعیین شده از جانب پزشکی قانونی است. اگر پس از اعلام اعتراض و بررسی‌های مجدد، پزشک مقصر شناخته شود، این امکان برای فرد معترض وجود دارد که خسارات و ضرر و زیان‌های وارده از جمله هزینه‌های پرداختی بابت کمیسیون پزشکی را مطالبه کند.