خلاصه کتاب یادداشت های ناتمام ( نویسنده علی سمندریان، سید محمد شکری، اصغر آبخضر، کمال سپاهی )

کتاب «یادداشت های ناتمام» مجموعه ای ارزشمند و تأثیرگذار از چهار روایت بکر و دست اول از رزمندگان دوران دفاع مقدس است که عمق ایمان و ایثار رزمندگان را به تصویر می کشد و به دلیل تقریظ مقام معظم رهبری از جایگاه ویژه ای در ادبیات پایداری برخوردار است. این اثر خواننده را به درک عمیق تری از ابعاد انسانی و معنوی جنگ تحمیلی رهنمون می سازد.

ادبیات پایداری و خاطرات جنگ تحمیلی همواره بخشی جدایی ناپذیر از هویت فرهنگی و تاریخی ایران بوده اند. در میان انبوه آثار منتشرشده در این حوزه، برخی کتب با رویکردی متفاوت و نگاهی عمیق تر، توانسته اند جایگاهی ممتاز برای خود دست وپا کنند. «یادداشت های ناتمام» یکی از این آثار برجسته است که نه تنها به دلیل محتوای غنی و دست اول خود، بلکه به واسطه روایت های صادقانه و بی تکلف چهار رزمنده از بطن نبرد، مورد توجه قرار گرفته است. این کتاب، اثری است که از سادگی آغاز می شود و به عمق حماسه و ایمان می رسد؛ گویی چهار پنجره به سوی لحظات ناب و فراموش نشدنی آن دوران گشوده شده است. با مطالعه این اثر، مخاطب نه تنها با وقایع تاریخی و عملیات های نظامی آشنا می شود، بلکه با روحیه، افکار و عواطف کسانی که در خط مقدم ایثار ایستاده بودند، پیوند برقرار می کند.

آشنایی با یادداشت های ناتمام: مشخصات و ویژگی ها

کتاب «یادداشت های ناتمام» حاصل تلاش دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری است که با دستیابی به دفترچه یادداشت های چهار رزمنده دلاور لشکر ۲۷ محمد رسول الله (ص)، اقدام به گردآوری و انتشار آن ها نمود. این اثر برای نخستین بار در سال ۱۳۶۸ توسط حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و با مشخصات زیر به چاپ رسید و نقطه عطفی در ادبیات خاطره نگاری جنگ تحمیلی محسوب می شود. نام کتاب، برگرفته از عنوان نخستین یادداشت آن است که توسط شهید علی سمندریان به نگارش درآمده است.

مشخصه	جزئیات
نویسندگان	شهید علی سمندریان، کمال سپاهی، شهید سید محمد شکری، اصغر آبخضر
ناشر اولیه	حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی
سال انتشار اولیه	۱۳۶۸
تعداد صفحات (چاپ اول)	۱۵۶ صفحه
قطع کتاب	رقعی
طراحی جلد (چاپ اول)	علی وزیریان
تجدید چاپ ها	از سال ۱۳۸۸ به بعد توسط انتشارات سوره مهر و دفتر ادبیات و هنر مقاومت (با تغییرات در ویراستاری و طرح جلد)

در چاپ های جدیدتر کتاب که از سال ۱۳۸۸ به بعد توسط انتشارات سوره مهر (وابسته به حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی) منتشر شده اند، شاهد تغییراتی در طرح جلد، ویراستاری و صفحه آرایی هستیم که منجر به کاهش حدود ۲۸ صفحه از حجم کتاب شده است. این تجدید چاپ ها نشان دهنده اهمیت و پایداری جایگاه این اثر در میان خوانندگان و پژوهشگران دفاع مقدس است. کتاب یادداشت های ناتمام فاقد هرگونه تصویر یا سند بصری است و تمام تمرکز آن بر متن و روایت های دست اول قرار دارد. «اشاره» عنوان مقدمه ای است که از طرف دفتر ادبیات و هنر مقاومت در تاریخ ۱۳ آذر ۱۳۶۸ نگاشته شده و در آن به چگونگی دسترسی به این یادداشت ها و معرفی اجمالی نویسندگان و محتوای آن ها پرداخته شده است.

خلاصه تفصیلی یادداشت ها: چهار روایت از جبهه ها

«یادداشت های ناتمام» چهار روایت مستقل و در عین حال به هم پیوسته از دل جنگ تحمیلی است که هر یک از دریچه ای متفاوت به ابعاد جنگ، رزمندگان و عملیات های مختلف می نگرند. این چهار یادداشت، بدون ترتیب زمانی خاصی در کنار هم قرار گرفته اند و هر کدام ویژگی ها و جذابیت های خاص خود را دارند. در ادامه به تفصیل به معرفی و تحلیل محتوای هر یک از این یادداشت ها خواهیم پرداخت.

یادداشت های ناتمام (شهید علی سمندریان): روایتی از کربلای ۵ و پدافند مهران

نخستین و طولانی ترین یادداشت این مجموعه با عنوان «یادداشت های ناتمام» به قلم شهید علی سمندریان است. این یادداشت، بازه زمانی ۱۹ آذر تا ۹ بهمن سال ۱۳۶۵ را در بر می گیرد؛ دوره ای حساس و پرالتهاب در تاریخ جنگ که شامل آمادگی ها و حضور در عملیات های مهمی است. شهید سمندریان در این خاطرات، به جزئیاتی همچون تقسیم و دسته بندی نیروها، معرفی به گردان حمزه سیدالشهدا، مراحل آموزش و تجهیز رزمندگان، و برگزاری مراسم دعا و نوحه خوانی می پردازد. او با قلمی شیوا و سرشار از صفا، فضای حاکم بر جبهه ها و روحیات رزمندگان را به تصویر می کشد.

یکی از بخش های مهم این یادداشت، مربوط به مأموریت پدافندی ۳۲ روزه گردان در منطقه عملیاتی مهران، به ویژه ارتفاعات قلاویزان، است. این بخش، به خوبی سختی ها، مقاومت ها و ایستادگی رزمندگان در شرایط دشوار پدافندی را نشان می دهد. پس از آن، بازگشت به پادگان دوکوهه و اعزام مجدد به جبهه شلمچه و شرکت در عملیات کربلای ۵ روایت می شود. عملیات کربلای ۵ یکی از گسترده ترین و مهم ترین عملیات های دوران دفاع مقدس بود که در شرق بصره انجام شد و شهید سمندریان وقایع مربوط به حضور خود در این عملیات را با دقت و جزئی نگری خاصی بیان می کند. در انتهای این یادداشت، وصیت نامه کوتاه و پرمعنای شهید علی سمندریان نیز گنجانده شده که به عمق ایمان و معرفت این شهید بزرگوار اشاره دارد و تاثیرگذاری این بخش را دوچندان می کند.

لحظۀ توسل (کمال سپاهی): ایمان در بحبوحه کربلای ۵

دومین یادداشت این مجموعه با عنوان «لحظۀ توسل» به قلم کمال سپاهی، رزمنده و بیسیم چی گردان حمزه سیدالشهدا است. این یادداشت، به طور خاص به مقاومت و حضور نیروهای این گردان در روزهای ۱۹ و ۲۰ دی ماه ۱۳۶۵ در جریان عملیات کربلای ۵ می پردازد. سپاهی در این روایت، تمرکز ویژه ای بر بعد معنوی جنگ و نقش توسل و ایمان در بحبوحه سخت ترین نبردها دارد. او لحظات پرفشار و حساس عملیات را با جزئیات زنده و ملموس توصیف می کند و نشان می دهد که چگونه اعتقادات مذهبی و توسل به اهل بیت، به ویژه حضرت زهرا (س)، نقطه امید و قدرت رزمندگان در برابر سختی ها و خطرات بوده است.

روایت کمال سپاهی، تصویری قدرتمند از ارتباط عمیق رزمندگان با مبدأ هستی و تکیه آنان بر قدرت لایزال الهی در اوج نبرد را ارائه می دهد. این بخش از کتاب، نه تنها به عنوان یک خاطره نگاری از عملیات کربلای ۵ ارزشمند است، بلکه به عنوان شاهدی بر حضور ابعاد معنوی در جنگ و تاثیر آن بر اراده و ایستادگی رزمندگان، درس آموز و الهام بخش است. لحن نگارش این یادداشت، اگرچه از شور و هیجان خاصی برخوردار است، اما اعتبار خود را به واسطه تمرکز بر واقعه توسل و نتایج ملموس آن حفظ می کند و خواننده را با خود به آن لحظات پر از ایمان می برد.

در مهران (شهید سید محمد شکری): حماسه آزادسازی مهران

سومین و یکی از تاثیرگذارترین یادداشت های کتاب، «در مهران» نام دارد که توسط شهید سید محمد شکری به رشته تحریر درآمده است. شهید شکری که متولد کربلا بود و در زمان شهادت، سال چهارم پزشکی دانشگاه تهران را می گذراند، با قلمی شیوا و جزئی نگر، خاطرات خود را از بازه زمانی ۶ تیر تا ۱۴ تیر ۱۳۶۵ روایت می کند. این دوره زمانی، مقارن با عملیات آزادسازی مهران است؛ عملیاتی که پس از اشغال مجدد مهران توسط دشمن در بهار ۱۳۶۵، با هدف بازپس گیری این شهر استراتژیک طراحی و اجرا شد.

شهید شکری در یادداشت خود، به نقش گردان حبیب بن مظاهر در این عملیات می پردازد و حوادث مربوط به آن را شرح می دهد. وی نه تنها به وقایع نظامی، بلکه به ابعاد انسانی و عاطفی حضور در جبهه نیز توجه دارد. روایت او از مسیر، انتظار و چشم انداز رسیدن به کربلا از منطقه مهران، بسیار عمیق و پر احساس است. این یادداشت، به دلیل نگاه خاص نویسنده به جزئیات، روحیات رزمندگان و آرزوهای معنوی آن ها، یکی از بخش های برجسته و خواندنی کتاب محسوب می شود. متن زیر که برگرفته از همین بخش است، نشان دهنده عمق احساس و درک شهید شکری از موقعیت و آرزوی دیرینه رزمندگان است:

پریروز صبح در قرارگاه لشکر محمد رسول الله (ص) در میدان صبحگاه برادر امینی، فرمانده گردان حمزه، اعلام نمود که امروز بعدازظهر عازم منطقه مهران خواهیم شد و خط پدافندی را تحویل خواهیم گرفت. بنابراین باقی ماندۀ کارها نیز انجام شد و تجهیزات لازم تحویل گردید. بعد از ناهار ساعت 2:30 بعدازظهر تعداد سیزده چهارده دستگاه اتوبوس جلو حسینیه آماده حمل رزمندگان به خط مقدم بودند. فیلم بردار و دوربین فیلم برداری اش نیز ناظر حرکت خیل چهارصد نفری به خط مقدم بود.

سلام و صلوات های مکرر به راه بود. در کنار برادر مهدی احسانی در انتهای اتوبوس از پشت شیشه های گل مالی شده جاده ها و بیابان های طول مسیر را دید می زدیم. به خورشید که در ساعت پنج بعدازظهر می رفت تا دامان پُرمهرش را از زمین برکشد نگاه می کردیم و من به حرم امام حسین (ع) فکر می کردم.

در اوایل حرکت از روی نقشه به منطقه مقصد نگاه می کردم نزدیک ترین نقطه و منطقه خاک این سرزمین به کربلا همین منطقه مهران است. از روی نقشه فاصله آن را صد تا صدوبیست کیلومتر حدس می زدم، حدود فاصله تهران تا قم. همین لحظات که غروب خورشید را از پشت شیشه های استتارشده نگاه می کردم مسلمانان و شیعیان حسینی نیز در کنار حرمش به همین افق چشم داشتند. احساس عجیبی داشتم. این شعر را زمزمه می کردیم: «تا کربلا رسیدن یک یا حسین دیگر.»

این روایت نه تنها گزارشی از عملیات، بلکه سفرنامه ای درونی از آرزوهای پاک رزمندگانی است که کربلا را در فاصله صدوبیست کیلومتری خود حس می کردند. این بخش از کتاب، به خوبی نشان می دهد که چگونه مفاهیم معنوی و اعتقادی، با واقعیت های جنگ درهم تنیده بودند.

شب آتش (اصغر آبخضر): روایتی کوتاه از عملیات مسلم بن عقیل

آخرین و کوتاه ترین یادداشت مجموعه «یادداشت های ناتمام»، با عنوان «شب آتش» به قلم اصغر آبخضر است. این بخش، به شرکت گروهان هجرت از گردان حبیب بن مظاهر در عملیات مسلم بن عقیل می پردازد. عملیات مسلم بن عقیل در مهر ۱۳۶۱ و در منطقه سومار، با هدف آزادسازی بخش هایی از مناطق غربی کشور و رسیدن به مرزهای بین المللی انجام شد. آبخضر در این یادداشت کوتاه اما پرحادثه، یک شب پر از درگیری و آتش را روایت می کند.

با وجود کوتاهی، این یادداشت توانسته تصویری فشرده و در عین حال عمیق از شدت نبرد، فداکاری رزمندگان و لحظات دشوار و سرنوشت ساز در خط مقدم را ارائه دهد. «شب آتش» به سرعت خواننده را در فضای پر تلاطم و مخاطره آمیز جبهه قرار می دهد و به دلیل ایجاز و قدرت در توصیف، تاثیرگذاری خاصی دارد. این یادداشت، مکملی برای دیگر روایت هاست که ابعاد مختلف جنگ را از زوایای گوناگون به نمایش می گذارد و هر چهار یادداشت در مجموع، تصویری جامع از صحنه های نبرد و روحیات حاکم بر آن دوران به دست می دهند.

تقریظ مقام معظم رهبری: سندی بر ارزش والای کتاب

یکی از مهم ترین عوامل اعتباربخش به کتاب «یادداشت های ناتمام»، تقریظ ارزشمند مقام معظم رهبری حضرت آیت الله سید علی خامنه ای است که تاریخ ۸ اسفند ۱۳۷۰ را بر خود دارد. این تقریظ، نه تنها مهر تاییدی بر محتوای کتاب و ارزش های نهفته در آن است، بلکه نشان دهنده اهمیت این گونه خاطره نگاری ها در حفظ و انتقال گنجینه دفاع مقدس به نسل های آینده است. ایشان در این تقریظ، به تفکیک به یادداشت های مختلف اشاره کرده و نظر خود را درباره هر یک بیان می کنند.

«از این چهار نوشته، سومی را که به قلم شهید سید محمد شکری است، قبلاً در جزوه ای مستقل خوانده بودم. از اولی که به قلم شیوا و سرشار از صفای شهید سمندری است ذکری در «حَنابندانِ» قدمی ـ که یکی از شیواترین نوشته های مربوط به جبهه است ـ رفته بود و با آن آشنایی دورادوری داشتم. آن را خواندم و حقیقتاً محظوظ شدم. خدا این هر دو شهید را در سرادق ملکوت همنشین اولیا فرماید. نوشته کمال سپاهی هم شیرین و خواندنی است هرچند آن جاذبه دو نوشته دیگر را ندارد. درباره نوشته آخر هم دو سه جمله در ابتدای آن نوشته ام. خداوند به همه شان جزای خیر بدهد.»

این تقریظ، به وضوح نشان می دهد که مقام معظم رهبری با دقت و وسواس خاصی این اثر را مطالعه کرده اند و نکات مهمی را درباره سبک نگارش و عمق محتوای هر یک از یادداشت ها بیان داشته اند. ایشان به طور خاص از یادداشت های شهید علی سمندریان و شهید سید محمد شکری تمجید کرده و آن ها را دارای قلمی شیوا و سرشار از صفا دانسته اند. اشاره به آشنایی قبلی با یادداشت شهید شکری (در جزوه ای مستقل) و یادداشت شهید سمندریان (در کتاب «حنابندان») نیز نشان از توجه و پیگیری دقیق ایشان نسبت به ادبیات مقاومت دارد. این تقریظ، به مثابه یک نشان عالی، نه تنها بر اعتبار و جایگاه کتاب می افزاید، بلکه مخاطبان بیشتری را به مطالعه این اثر ارزشمند ترغیب می کند و آن را به یکی از منابع مرجع در حوزه خاطرات دفاع مقدس تبدیل می سازد. از این روست که کتاب «یادداشت های ناتمام» در بسیاری از محافل فرهنگی و آموزشی مرتبط با دفاع مقدس، به عنوان یک منبع معتبر و توصیه شده مطرح می شود.

چرا باید یادداشت های ناتمام را خواند؟ ارزش های کتاب

کتاب «یادداشت های ناتمام» تنها یک مجموعه خاطره نیست، بلکه گنجینه ای از مستندات بکر و ارزشمند است که ابعاد مختلف دفاع مقدس را از زوایای گوناگون به تصویر می کشد. دلایل متعددی برای توصیه و تاکید بر مطالعه این کتاب وجود دارد که آن را به اثری ماندگار و ضروری برای هر علاقه مند به تاریخ معاصر ایران و ادبیات پایداری تبدیل می کند:

• مستندسازی دقیق و بکر از وقایع دفاع مقدس: این کتاب، حاوی یادداشت های دست اول رزمندگان است که بدون واسطه و تحریف، لحظات کلیدی عملیات ها و وقایع جبهه را به رشته تحریر درآورده اند. این بکر بودن، به اعتبار تاریخی و پژوهشی کتاب می افزاید.
• نمایش ابعاد انسانی، اخلاقی و معنوی جنگ: فراتر از گزارش های صرف نظامی، این یادداشت ها به عمق روحیات، اخلاقیات، ایمان و فداکاری های رزمندگان می پردازند. آنها تصویری زنده از جوانانی ارائه می دهند که با چه انگیزه ها و آرمان هایی در جبهه ها حضور یافتند.
• اهمیت کتاب به عنوان منبعی برای درک جزئیات نادیده از عملیات ها: بسیاری از جزئیات عملیاتی و رویدادهای روزمره در جبهه ها، ممکن است در تاریخ نگاری های رسمی مغفول بمانند. «یادداشت های ناتمام» با نگاه ریزبینانه نویسندگان، این جزئیات را بازتاب می دهد و به درک عمیق تر خواننده از فضای جنگ کمک می کند.
• تأثیرگذاری بر ادبیات مقاومت و الهام بخشی: این کتاب، به عنوان یکی از اولین آثار مهم حوزه هنری در زمینه خاطره نگاری جنگ، تأثیر بسزایی بر روند شکل گیری و توسعه ادبیات پایداری در ایران داشته است. روحیه ایثار و مقاومت که در صفحات آن جاری است، می تواند الهام بخش نسل های امروز و آینده باشد.
• جایگاه کتاب در میان آثار شاخص دفاع مقدس: با توجه به محتوای غنی، اصالت روایت ها و به ویژه تقریظ مقام معظم رهبری، «یادداشت های ناتمام» جایگاه ویژه ای در میان آثار شاخص و ماندگار دفاع مقدس کسب کرده است و همواره به عنوان یکی از منابع اصلی برای شناخت ابعاد گوناگون جنگ معرفی می شود.

با مطالعه این کتاب، خواننده نه تنها با تاریخ و جغرافیای جنگ آشنا می شود، بلکه با روحیه متعالی، فداکاری ها و آرمان های رزمندگان پیوند می خورد و درکی عمیق تر از حماسه ملت ایران در دوران دفاع مقدس پیدا می کند. این کتاب، سندی زنده از ایثار و مقاومت است که نباید از نظر دور داشت.

بریده ای از کتاب: پنجره ای به متن

برای درک بهتر سبک نگارش و عمق احساسات جاری در کتاب «یادداشت های ناتمام»، بریده ای از بخش «در مهران» به قلم شهید سید محمد شکری ارائه می شود. این بخش به خوبی احساسات رزمنده ای را که در نزدیکی کربلا می جنگد، به تصویر می کشد:

پریروز صبح در قرارگاه لشکر محمد رسول الله (ص) در میدان صبحگاه برادر امینی، فرمانده گردان حمزه، اعلام نمود که امروز بعدازظهر عازم منطقه مهران خواهیم شد و خط پدافندی را تحویل خواهیم گرفت. بنابراین باقی ماندۀ کارها نیز انجام شد و تجهیزات لازم تحویل گردید. بعد از ناهار ساعت 2:30 بعدازظهر تعداد سیزده چهارده دستگاه اتوبوس جلو حسینیه آماده حمل رزمندگان به خط مقدم بودند. فیلم بردار و دوربین فیلم برداری اش نیز ناظر حرکت خیل چهارصد نفری به خط مقدم بود.

سلام و صلوات های مکرر به راه بود. در کنار برادر مهدی احسانی در انتهای اتوبوس از پشت شیشه های گل مالی شده جاده ها و بیابان های طول مسیر را دید می زدیم. به خورشید که در ساعت پنج بعدازظهر می رفت تا دامان پُرمهرش را از زمین برکشد نگاه می کردیم و من به حرم امام حسین (ع) فکر می کردم.

در اوایل حرکت از روی نقشه به منطقه مقصد نگاه می کردم نزدیک ترین نقطه و منطقه خاک این سرزمین به کربلا همین منطقه مهران است. از روی نقشه فاصله آن را صد تا صدوبیست کیلومتر حدس می زدم، حدود فاصله تهران تا قم. همین لحظات که غروب خورشید را از پشت شیشه های استتارشده نگاه می کردم مسلمانان و شیعیان حسینی نیز در کنار حرمش به همین افق چشم داشتند. احساس عجیبی داشتم. این شعر را زمزمه می کردیم: «تا کربلا رسیدن یک یا حسین دیگر.»

نتیجه گیری: میراثی ماندگار از حماسه و ایثار

کتاب «یادداشت های ناتمام» فراتر از یک مجموعه خاطره، گنجینه ای ارزشمند از تجربیات انسانی، معنوی و مبارزاتی چهار رزمنده برجسته دوران دفاع مقدس است. این اثر که با قلم شیوا و صادقانه شهیدان علی سمندریان و سید محمد شکری، و رزمندگان کمال سپاهی و اصغر آبخضر به نگارش درآمده، پنجره ای به سوی لحظات ناب و فراموش نشدنی جنگ تحمیلی می گشاید. از جزئیات عملیات کربلای ۵ و آزادسازی مهران تا عمق توسل و ایمان در بحبوحه نبرد، هر صفحه از این کتاب روایتی بکر و دست اول از حماسه و ایثار ملت ایران را ارائه می دهد.

با تقریظ ویژه و تحسین برانگیز مقام معظم رهبری، اعتبار و جایگاه «یادداشت های ناتمام» بیش از پیش تثبیت شده و به یکی از منابع کلیدی برای شناخت دقیق تر و عمیق تر ابعاد انسانی و معنوی دفاع مقدس تبدیل گشته است. مطالعه این کتاب نه تنها برای علاقه مندان به ادبیات پایداری و تاریخ جنگ ضروری است، بلکه برای تمامی افرادی که به دنبال درک ریشه های مقاومت، فداکاری و ایمان در تاریخ معاصر ایران هستند، راهگشا خواهد بود. «یادداشت های ناتمام» یادآور این نکته مهم است که میراث شهدا و رزمندگان، فراتر از خاکریزها، در قلب و ذهن نسل های آینده تا ابد زنده خواهد ماند.