در نظام حقوقی پویا حفظ حقوق ذی نفعان و جلوگیری از تضییع آن ها از اهمیت بسزایی برخوردار است. یکی از سازوکارهای مهم در این راستا قرار تأمین خواسته است که به موجب آن دادگاه به منظور حفظ حقوق خواهان در دعاوی حقوقی اقدام به توقیف اموال خوانده می نماید تا در صورت صدور حکم به نفع خواهان امکان استیفای حقوق وی از محل این اموال فراهم گردد. در این میان مفهوم “اموال بلامعارض“ جایگاه ویژه ای دارد چرا که قانونگذار تأمین خواسته را اصولاً از این نوع اموال مجاز دانسته است. این مقاله به بررسی دقیق و جامع قرار تأمین خواسته از اموال بلامعارض می پردازد و ضمن تبیین مفهوم شرایط و مصادیق قانونی آن به ارائه راهکارهای عملی و مشاوره های حقوقی کاربردی در این زمینه می پردازد.
تعریف حقوقی و قانونی قرار تأمین خواسته از اموال بلامعارض
قرار تأمین خواسته یک اقدام احتیاطی و موقتی است که به دستور دادگاه و به درخواست خواهان پیش از صدور حکم قطعی در دعوای حقوقی به منظور حفظ حقوق احتمالی وی علیه خوانده صادر می شود. این قرار به طور موقت امکان تصرف و نقل و انتقال اموال خوانده را محدود می کند تا در صورت محکومیت وی خواهان بتواند طلب خود را از محل این اموال استیفا نماید.
اموال بلامعارض به اموالی اطلاق می شود که فاقد هرگونه حق عینی یا دینی مقدم بر حق خواهان باشند. به عبارت دیگر این اموال نباید در رهن وثیقه یا در توقیف شخص ثالث دیگری باشند و هیچ گونه حقی از قبیل حق ارتفاق یا حق انتفاع نسبت به آن ها برای دیگری ایجاد نشده باشد که مانع از توقیف آن ها به نفع خواهان گردد.
به بیان ساده تر قرار تأمین خواسته از اموال بلامعارض دستوری قضایی است که به موجب آن اموالی از خوانده که هیچ گونه مانع قانونی برای توقیف آن ها وجود ندارد به صورت موقت توقیف می گردند تا از تضییع حقوق خواهان در آینده جلوگیری شود.
مبانی قانونی قرار تأمین خواسته از اموال بلامعارض در حقوق ایران
مبنای قانونی صدور قرار تأمین خواسته مواد متعددی از قانون آیین دادرسی مدنی است. مهم ترین ماده قانونی در این زمینه ماده ۱۰۸ قانون آیین دادرسی مدنی است که به طور کلی به امکان صدور قرار تأمین خواسته اشاره دارد :
“خواهان می تواند پیش از تقدیم دادخواست یا ضمن آن در موارد زیر از دادگاه درخواست تأمین خواسته نماید و دادگاه مکلف به قبول آن است :
الف – دعوا مستند به سند رسمی باشد.
ب – دعوا مستند به سند عادی باشد و امکان اثبات آن به وسیله شهادت شهود یا قرائن و امارات قوی وجود داشته باشد.
ج – خواهان مالی را در معرض تضییع یا تفریط قرار دهد.”
همچنین ماده ۱۰۹ قانون آیین دادرسی مدنی به شرایط صدور قرار تأمین خواسته اشاره دارد و ماده ۱۱۷ قانون آیین دادرسی مدنی به لزوم معرفی مال از سوی خواهان برای تأمین خواسته تصریح می کند.
علاوه بر مواد مذکور قانون اجرای احکام مدنی نیز در مواردی به موضوع تأمین خواسته و توقیف اموال اشاره دارد به ویژه در مواردی که قرار تأمین خواسته به مرحله اجرا می رسد.
با توجه به این مواد قانونی می توان دریافت که قانونگذار صدور قرار تأمین خواسته را در راستای حفظ حقوق خواهان و جلوگیری از تضییع آن ها پیش بینی نموده است و اموال بلامعارض به عنوان هدف اصلی توقیف در این قرارها مورد توجه قرار گرفته اند.
شرایط صدور قرار تأمین خواسته از اموال بلامعارض
صدور قرار تأمین خواسته منوط به وجود شرایطی است که قانونگذار در مواد ۱۰۸ و ۱۰۹ قانون آیین دادرسی مدنی به آن ها اشاره کرده است. مهم ترین این شرایط عبارتند از :
- وجود دعوای حقوقی : صدور قرار تأمین خواسته همواره در پی طرح یک دعوای حقوقی در دادگاه امکان پذیر است. بدون وجود دعوا درخواست تأمین خواسته موضوعیت نخواهد داشت.
- احتمال قوی برای ذیحق بودن خواهان : دادگاه باید احراز نماید که احتمال قوی برای ذیحق بودن خواهان در دعوای اصلی وجود دارد. این احتمال قوی می تواند از طریق مستندات دعوا (مانند سند رسمی یا سند عادی معتبر) یا از طریق قرائن و امارات قوی اثبات گردد.
- وجود خطر تضییع یا تفریط مال : یکی از مهم ترین شرایط صدور قرار تأمین خواسته وجود خطر تضییع یا تفریط مال توسط خوانده است. به عبارت دیگر خواهان باید اثبات نماید که اگر مال خوانده توقیف نشود احتمال دارد که خوانده آن را از بین ببرد مخفی کند یا به دیگری منتقل نماید و در نتیجه استیفای حقوق خواهان در آینده با مشکل مواجه شود.
- معرفی مال بلامعارض از سوی خواهان : خواهان مکلف است مال یا اموالی از خوانده را به دادگاه معرفی نماید که قابلیت توقیف داشته و بلامعارض باشد. دادگاه پس از بررسی در صورت احراز شرایط دستور توقیف مال معرفی شده را صادر می نماید.
- تودیع خسارت احتمالی : در برخی موارد دادگاه ممکن است برای صدور قرار تأمین خواسته از خواهان مطالبه تودیع خسارت احتمالی نماید. این خسارت به منظور جبران خسارات احتمالی خوانده در صورت بی حق بودن خواهان و رفع قرار تأمین خواسته تودیع می گردد.
لازم به ذکر است که دادگاه در صدور یا عدم صدور قرار تأمین خواسته اختیار تام ندارد و در صورت احراز شرایط قانونی مکلف به صدور قرار تأمین خواسته می باشد. این امر به ضمانت اجرای قوی تر این سازوکار قانونی می افزاید.
مفهوم “مال بلامعارض” و مصادیق قانونی آن
همانطور که اشاره شد مال بلامعارض رکن اساسی در قرار تأمین خواسته است. این مفهوم به اموالی اشاره دارد که فاقد هرگونه مزاحمت قانونی برای توقیف باشند. مصادیق قانونی اموال بلامعارض بسیار متنوع است و می تواند شامل موارد زیر باشد :
- اموال غیرمنقول بلامعارض : مانند آپارتمان خانه زمین و باغ که فاقد رهن وثیقه یا هرگونه حق عینی مقدم دیگری باشند و در دفتر املاک به نام خوانده ثبت شده باشند. استعلام از سازمان ثبت اسناد و املاک کشور می تواند وضعیت بلامعارض بودن این اموال را مشخص نماید.
- اموال منقول بلامعارض : مانند خودرو طلا جواهرات سهام اوراق بهادار و موجودی حساب های بانکی که فاقد توقیف قبلی یا هرگونه حق دینی مقدم باشند. استعلام از پلیس راهور برای خودرو شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه برای سهام و اوراق بهادار و بانک ها برای موجودی حساب های بانکی می تواند وضعیت بلامعارض بودن این اموال را مشخص کند.
- مطالبات بلامعارض خوانده از اشخاص ثالث : مطالبات مالی خوانده از دیگران نیز می تواند به عنوان مال بلامعارض توقیف شود به شرطی که این مطالبات مورد توقیف شخص ثالث دیگری قرار نگرفته باشد و مستند به قرارداد لازم الاجرا باشد.
در تشخیص مال بلامعارض توجه به اصل تقدم حق بسیار حائز اهمیت است. اگر مالی دارای حق عینی یا دینی مقدم باشد توقیف آن به عنوان مال بلامعارض امکان پذیر نخواهد بود. به عنوان مثال اگر ملکی در رهن بانک باشد حتی اگر به نام خوانده ثبت شده باشد مال بلامعارض محسوب نمی شود و قابل توقیف به عنوان تأمین خواسته نیست مگر آنکه با رضایت مرتهن (بانک) باشد.
تفاوت قرار تأمین خواسته با سایر قرارهای تأمینی
در نظام حقوقی ایران علاوه بر قرار تأمین خواسته قرارهای تأمینی دیگری نیز وجود دارند که با هدف حفظ حقوق اصحاب دعوا صادر می شوند. مهم ترین این قرارها عبارتند از :
- قرار تأمین دلیل : این قرار به منظور حفظ و جمع آوری دلایل و مستندات دعوا پیش از طرح دعوای اصلی صادر می شود. هدف از تأمین دلیل جلوگیری از تضییع دلایل و فراهم نمودن امکان اثبات ادعا در آینده است.
- قرار دستور موقت : این قرار به منظور اتخاذ تصمیم فوری و موقت در خصوص موضوع دعوا پیش از صدور حکم قطعی صادر می شود. هدف از دستور موقت جلوگیری از وارد آمدن خسارت غیرقابل جبران به خواهان تا زمان رسیدگی به دعوای اصلی است.
تفاوت اصلی قرار تأمین خواسته با قرارهای تأمینی دیگر در هدف و موضوع آن هاست. قرار تأمین خواسته با هدف حفظ اموال خوانده برای استیفای حقوق خواهان صادر می شود در حالی که قرار تأمین دلیل با هدف حفظ دلایل دعوا و قرار دستور موقت با هدف جلوگیری از خسارت به خواهان صادر می گردد.
به عبارت دیگر قرار تأمین خواسته جنبه مالی و اجرایی دارد در حالی که قرار تأمین دلیل جنبه اثباتی و قرار دستور موقت جنبه پیشگیرانه دارد.
ضمانت اجرای قرار تأمین خواسته
ضمانت اجرای قرار تأمین خواسته بسیار قوی و مؤثر است. پس از صدور قرار تأمین خواسته و ابلاغ آن به خوانده خوانده از تصرف و نقل و انتقال اموال توقیف شده ممنوع می گردد. هرگونه تصرف یا نقل و انتقال مال توقیف شده توسط خوانده غیرنافذ و فاقد اثر قانونی خواهد بود.
در صورت صدور حکم قطعی به نفع خواهان خواهان می تواند با مراجعه به اجرای احکام مدنی نسبت به فروش اموال توقیف شده و استیفای طلب خود از محل آن اقدام نماید. در این مرحله اموال توقیف شده از طریق مزایده به فروش می رسند و مبلغ حاصل از فروش پس از کسر هزینه های قانونی به خواهان پرداخت می گردد.
عدم توجه به قرار تأمین خواسته و اقدام به تصرف یا نقل و انتقال اموال توقیف شده می تواند علاوه بر مسئولیت مدنی مسئولیت کیفری نیز برای خوانده به همراه داشته باشد. به عنوان مثال در صورتی که خوانده با علم به توقیف اموال خود اقدام به فروش مال توقیف شده نماید ممکن است مشمول مجازات کیفری جرم انتقال مال غیر قرار گیرد.
مراحل رسیدگی به درخواست قرار تأمین خواسته
رسیدگی به درخواست قرار تأمین خواسته فرآیندی نسبتاً سریع و فوری است. مراحل رسیدگی به این درخواست به شرح زیر است :
- تقدیم دادخواست : خواهان باید دادخواست خود را به دادگاه صالح تقدیم نماید. در دادخواست خواهان باید ضمن بیان خواسته اصلی خود درخواست صدور قرار تأمین خواسته را نیز مطرح نماید و مال بلامعارض مورد نظر برای توقیف را معرفی کند.
- بررسی اولیه دادخواست : دادگاه پس از وصول دادخواست به صورت فوری و خارج از نوبت به بررسی اولیه دادخواست و مدارک و مستندات ارائه شده می پردازد.
- صدور قرار تأمین خواسته : در صورتی که دادگاه شرایط قانونی صدور قرار تأمین خواسته را احراز نماید قرار تأمین خواسته را صادر می نماید. این قرار معمولاً به صورت غیرحضوری و بدون دعوت از خوانده صادر می شود چرا که اطلاع خوانده از درخواست تأمین خواسته ممکن است موجب تسریع در تضییع اموال گردد.
- ابلاغ قرار تأمین خواسته : قرار تأمین خواسته به خوانده و مرجع اجرا (مانند اجرای ثبت یا اجرای احکام دادگاه) ابلاغ می گردد. ابلاغ به خوانده معمولاً از طریق ابلاغ قانونی صورت می گیرد.
- اجرای قرار تأمین خواسته : پس از ابلاغ قرار تأمین خواسته مرجع اجرا مکلف است نسبت به توقیف مال معرفی شده اقدام نماید. توقیف مال ممکن است به صورت توقیف فیزیکی (مانند توقیف خودرو) یا توقیف قانونی (مانند توقیف حساب بانکی) صورت گیرد.
- رسیدگی به دعوای اصلی : پس از صدور و اجرای قرار تأمین خواسته دادگاه به رسیدگی به دعوای اصلی خواهان ادامه می دهد و پس از رسیدگی های لازم حکم مقتضی را صادر می نماید.
اعتراض به قرار تأمین خواسته و رفع آن
خوانده حق دارد به قرار تأمین خواسته صادره از دادگاه اعتراض نماید. مهلت اعتراض به قرار تأمین خواسته ده روز از تاریخ ابلاغ قرار به خوانده است. اعتراض به قرار تأمین خواسته در همان دادگاهی که قرار را صادر کرده است رسیدگی می شود.
دلایل اعتراض به قرار تأمین خواسته می تواند متنوع باشد از جمله :
- عدم وجود شرایط قانونی صدور قرار : خوانده می تواند مدعی شود که شرایط قانونی صدور قرار تأمین خواسته (مانند عدم احتمال قوی برای ذیحق بودن خواهان یا عدم وجود خطر تضییع مال) وجود نداشته است.
- معارض بودن مال توقیف شده : خوانده می تواند اثبات نماید که مال توقیف شده بلامعارض نبوده و دارای حق عینی یا دینی مقدم بوده است.
- تودیع تأمین مناسب : خوانده می تواند با تودیع تأمین مناسب (مانند وجه نقد یا ضمانت نامه بانکی) به دادگاه درخواست رفع قرار تأمین خواسته را بنماید. در این صورت دادگاه در صورت احراز کفایت تأمین تودیع شده قرار رفع تأمین خواسته را صادر می نماید.
دادگاه پس از رسیدگی به اعتراض خوانده در صورتی که اعتراض را وارد تشخیص دهد قرار رفع تأمین خواسته را صادر می نماید و در غیر این صورت اعتراض را رد می کند.
نکات عملی در ارائه دادخواست تأمین خواسته
برای ارائه یک دادخواست تأمین خواسته مؤثر و موفق رعایت نکات عملی زیر توصیه می شود :
- دقت در تنظیم دادخواست : دادخواست تأمین خواسته باید به صورت دقیق و کامل تنظیم شود و تمامی اطلاعات لازم (مانند مشخصات طرفین موضوع دعوا دلایل درخواست تأمین خواسته و معرفی مال بلامعارض) در آن ذکر گردد.
- ارائه مستندات قوی : خواهان باید مستندات قوی و محکمه پسند برای اثبات ادعای خود و احراز شرایط صدور قرار تأمین خواسته به دادگاه ارائه نماید.
- معرفی مال بلامعارض مناسب : مال معرفی شده برای توقیف باید بلامعارض و دارای ارزش کافی برای تأمین خواسته باشد. معرفی اموال کم ارزش یا اموال معارض دار ممکن است منجر به رد درخواست تأمین خواسته گردد.
- تودیع خسارت احتمالی در صورت لزوم : در صورتی که دادگاه تودیع خسارت احتمالی را مطالبه نماید خواهان باید نسبت به تودیع آن در مهلت مقرر اقدام نماید.
- پیگیری مستمر پرونده : خواهان باید به صورت مستمر پرونده خود را در دادگاه پیگیری نماید و در صورت نیاز اقدامات لازم را برای تسریع در رسیدگی به درخواست تأمین خواسته انجام دهد.
مشاوره حقوقی و دفاع از حقوق در پرونده های تأمین خواسته
پرونده‌های تأمین خواسته با توجه به ظرایف قانونی و روند قضایی خاص خود بدون حضور وکیل متخصص می‌توانند به چالشی جدی تبدیل شوند. چه شما درخواست‌کننده این قرار باشید و چه در برابر آن قرار گرفته‌اید داشتن وکیلی آگاه کلیدی برای پیشبرد دعوا و حفظ حقوقتان است. اگر ساکن ایران هستید پیشنهاد می‌کنم سری به سایت ایران وکلا (iranvokala.com) بزنید؛ این سایت پایگاهی معتبر برای یافتن وکلای کارکشته در حوزه‌های مختلف حقوقی از جمله تأمین خواسته است که انتخاب را برایتان آسان‌تر می‌کند.
برای کسی که به دنبال صدور قرار تأمین خواسته است مشورت با وکیل راهی است برای فهمیدن شرایط قانونی نوشتن دادخواستی محکم و مشخص کردن اموالی که مشکلی ندارند. وکیل با تجربه شما را از سردرگمی نجات می‌دهد و کمک می‌کند تا با یک برنامه مشخص به نتیجه دلخواهتان نزدیک‌تر شوید.
در سوی دیگر اگر با این قرار روبه‌رو شده‌اید وکیل می‌تواند شما را از آنچه قانون به نفع شماست آگاه کند و راه اعتراض یا حتی لغو آن را نشانتان دهد. او با نگاهی دقیق به جزئیات پرونده و استدلال‌هایی قوی از موضع شما دفاع می‌کند تا حقی از دست نرود. مراجعه به ایران وکلا می‌تواند شما را به وکیلی برساند که در این میدان تجربه‌ای واقعی و کارآمد دارد.
پرسش های متداول در خصوص قرار تأمین خواسته از اموال بلامعارض
پرسش ۱ : آیا می توان اموال مسکونی را به عنوان تأمین خواسته توقیف کرد؟
پاسخ : اصولاً منزل مسکونی که عرفاً متناسب با شأن مدیون باشد و نیز اثاثیه ضروری زندگی از مستثنیات دین محسوب می شوند و قابل توقیف به عنوان تأمین خواسته نیستند. با این حال در صورتی که منزل مسکونی بیش از حد متعارف و غیرضروری باشد ممکن است با تشخیص دادگاه قابل توقیف قرار گیرد.
پرسش ۲ : اگر مال توقیف شده به عنوان تأمین خواسته بعداً به شخص ثالث منتقل شود تکلیف چیست؟
پاسخ : همانطور که اشاره شد پس از صدور قرار تأمین خواسته و ابلاغ آن به خوانده هرگونه نقل و انتقال مال توقیف شده توسط خوانده غیرنافذ و فاقد اثر قانونی است. بنابراین انتقال مال توقیف شده به شخص ثالث اعتباری ندارد و شخص ثالث نمی تواند به این انتقال استناد نماید.
پرسش ۳ : هزینه دادرسی درخواست تأمین خواسته چقدر است؟
پاسخ : هزینه دادرسی درخواست تأمین خواسته معادل هزینه دادرسی مرحله بدوی دعوای اصلی است. این هزینه بر اساس ارزش خواسته محاسبه و توسط خواهان پرداخت می گردد.
کلام آخر
قرار تأمین خواسته از اموال بلامعارض یک سازوکار قانونی مهم و مؤثر در نظام حقوقی ایران است که با هدف حفظ حقوق خواهان و جلوگیری از تضییع آن ها پیش بینی شده است. این قرار امکان توقیف موقت اموال خوانده را فراهم می آورد تا در صورت صدور حکم به نفع خواهان امکان استیفای حقوق وی از محل این اموال تضمین گردد.
با وجود مزایای فراوان این سازوکار قانونی استفاده صحیح و مؤثر از آن مستلزم آگاهی از قوانین و مقررات مربوطه رعایت رویه های قضایی و بهره مندی از مشاوره های حقوقی تخصصی می باشد.
توصیه نهایی به تمامی اشخاصی که قصد دارند از سازوکار قرار تأمین خواسته استفاده نمایند یا با آن مواجه شده اند این است که حتماً با وکیل متخصص و مجرب در این زمینه مشورت نمایند و از راهنمایی های ایشان برای استیفای حقوق قانونی خود بهره مند گردند. مراجعه به مراجع قانونی ذی صلاح و پیگیری پرونده به صورت مستمر و قانونی از دیگر عوامل مهم در موفقیت در پرونده های مربوط به قرار تأمین خواسته می باشد