اگر مرد توان پرداخت مهریه را نداشته باشد چه میشود
اگر مرد توان پرداخت مهریه را نداشته باشد، این وضعیت به معنای ساقط شدن حق مهریه زن نیست، بلکه مرد می تواند با اثبات عدم تمکن مالی خود (اعسار) از دادگاه تقاضای تقسیط مهریه را نماید. در چنین شرایطی، دادگاه با بررسی وضعیت مالی مرد، حکم به پرداخت مهریه به صورت پیش قسط و اقساط ماهیانه صادر خواهد کرد و در صورت عدم توانایی در پرداخت حتی پیش قسط، امکان تقسیط آن نیز وجود دارد.
مهریه، به عنوان یکی از مهم ترین حقوق مالی زن در عقد ازدواج، همواره از پیچیدگی های خاصی برخوردار بوده است. این حق که به محض جاری شدن صیغه عقد بر ذمه مرد مستقر می شود، در بسیاری از موارد به دلیل عدم توانایی مالی زوج در پرداخت آن به صورت یکجا، به چالشی جدی تبدیل می گردد. مواجهه با این وضعیت، هم برای زن که به دنبال استیفای حق خود است و هم برای مرد که با محدودیت های مالی دست وپنجه نرم می کند، نیازمند آگاهی دقیق از مسیرهای قانونی و حقوقی موجود است. درک صحیح مفاهیمی چون اعسار، تقسیط و مستثنیات دین، نه تنها از بروز سوءتفاهم ها و برداشت های نادرست جلوگیری می کند، بلکه می تواند به حل وفصل منصفانه و قانونی اختلافات کمک شایانی نماید. این مقاله به بررسی ابعاد مختلف عدم توانایی مرد در پرداخت مهریه، تشریح مراحل قانونی پیش رو برای هر دو طرف و تبیین پیامدهای حقوقی ناشی از این شرایط، با استناد به قوانین جاری کشور خواهد پرداخت. هدف اصلی این نوشتار، ارائه یک راهنمای جامع و کاربردی است تا تمامی افراد درگیر، از زن متقاضی مهریه تا مرد مدعی اعسار، با آگاهی کامل در مسیر حقوقی خود گام بردارند.
۱. مهریه و مبانی قانونی آن
مهریه، مالی است که به هنگام وقوع عقد ازدواج، به ملکیت زن درمی آید و مرد ملزم به پرداخت آن به همسر خود می شود. این حق مالی، در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار است و به موجب ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، به محض وقوع عقد، زن مالک مهریه می شود و می تواند هر نوع تصرفی در آن بنماید. تعیین مهریه، نشان دهنده احترام به جایگاه زن در خانواده و تضمینی برای حمایت مالی از اوست.
انواع مهریه: عندالمطالبه و عندالاستطاعه
مهریه به دو دسته اصلی تقسیم می شود که در نحوه و زمان مطالبه آن تفاوت های اساسی وجود دارد:
- مهریه عندالمطالبه: در این نوع مهریه، زن می تواند هر زمان که اراده کند، تمام یا بخشی از مهریه خود را از مرد مطالبه کند. در این حالت، تمکن یا عدم تمکن مالی مرد، تاثیری در حق مطالبه زن ندارد. با این حال، اگر مرد توانایی پرداخت یکجای آن را نداشته باشد، می تواند دادخواست اعسار از پرداخت مهریه را به دادگاه تقدیم نماید. غالب مهریه ها از این نوع هستند.
- مهریه عندالاستطاعه: در مهریه عندالاستطاعه، زن تنها زمانی می تواند مهریه خود را مطالبه کند که مرد توانایی مالی برای پرداخت آن را داشته باشد. اثبات تمکن مالی مرد در این حالت بر عهده زن است. اگر زن نتواند تمکن مالی مرد را اثبات کند، امکان مطالبه مهریه برای او وجود نخواهد داشت. این نوع مهریه به دلیل دشواری اثبات استطاعت مالی مرد، کمتر مورد استفاده قرار می گیرد.
محدودیت ۱۱۰ سکه بهار آزادی و آثار حقوقی آن
یکی از مهم ترین تحولات قانونی در زمینه مهریه، محدودیت ۱۱۰ سکه بهار آزادی است که در راستای کاهش تعداد زندانیان مهریه و جلوگیری از سوءاستفاده از این حق مالی وضع شده است. بر اساس این قانون، ضمانت اجرای کیفری (یعنی امکان بازداشت یا حبس مرد) تنها تا میزان ۱۱۰ سکه بهار آزادی یا معادل آن وجود دارد. این بدان معناست که اگر مهریه زن بیش از ۱۱۰ سکه باشد، برای وصول مازاد بر این مقدار، زن نمی تواند درخواست حبس مرد را داشته باشد و تنها می تواند از طریق توقیف اموال مرد اقدام کند. البته لازم به ذکر است که این محدودیت به هیچ وجه به معنای ساقط شدن حق زن نسبت به مهریه مازاد بر ۱۱۰ سکه نیست؛ بلکه مرد همچنان مدیون باقی مانده مهریه است و زن می تواند از طریق معرفی اموال و دارایی های مرد، نسبت به وصول آن اقدام نماید.
۲. مراحل مطالبه مهریه توسط زن در صورت عدم توانایی مرد
هنگامی که زن تصمیم به مطالبه مهریه می گیرد و با این احتمال مواجه است که مرد توانایی پرداخت یکجای آن را ندارد، باید مراحل قانونی مشخصی را طی کند. این مراحل به گونه ای طراحی شده اند که ابتدا تلاش برای شناسایی و توقیف اموال مرد صورت پذیرد و در صورت عدم موفقیت، سایر راه حل های قانونی مانند اعسار و تقسیط مورد بررسی قرار گیرند.
مراجعه به اداره اجرای ثبت: گام اول و مزایای آن
اولین و موثرترین گام برای مطالبه مهریه، مراجعه به اداره اجرای ثبت اسناد رسمی است. این روش دارای مزایای متعددی از جمله سرعت بالاتر در رسیدگی و عدم نیاز به پرداخت هزینه دادرسی زیاد در مراحل اولیه است. زن می تواند با ارائه سند رسمی ازدواج خود به اداره ثبت محل وقوع عقد، درخواست صدور اجرائیه برای مهریه را بنماید. پس از صدور اجرائیه، اداره ثبت به مرد ابلاغ می کند که ظرف مدت ۱۰ روز نسبت به پرداخت مهریه یا معرفی اموال خود اقدام کند.
نحوه استعلام و توقیف اموال مرد
در این مرحله، زن می تواند درخواست استعلام از مراجع مختلف را برای شناسایی اموال مرد ارائه دهد. این استعلام ها می تواند شامل موارد زیر باشد:
- املاک ثبت شده: از سازمان ثبت اسناد و املاک کشور.
- حساب های بانکی و سپرده های مالی: از بانک مرکزی و سایر بانک ها.
- خودروها: از پلیس راهور ناجا.
- سهام و اوراق بهادار: از سازمان بورس و اوراق بهادار.
- حقوق و مزایای شغلی: از کارفرما (در صورتی که مرد دارای شغل ثابت باشد).
در صورت شناسایی هر گونه مال و دارایی به نام مرد، اداره ثبت بلافاصله دستور توقیف آن را صادر می کند. با این حال، لازم است به این نکته توجه شود که برخی از اموال مرد، تحت عنوان مستثنیات دین از شمول توقیف خارج هستند که در ادامه به تفصیل توضیح داده خواهد شد.
مراجعه به دادگاه خانواده: در صورت عدم شناسایی اموال یا کفایت نداشتن اموال توقیف شده
اگر اداره ثبت نتواند اموالی از مرد شناسایی کند یا اموال توقیف شده برای پرداخت مهریه کافی نباشد (به ویژه در مورد مهریه های بالای ۱۱۰ سکه)، زن می تواند دادخواست مطالبه مهریه را به دادگاه خانواده تقدیم کند. این مرحله معمولاً پس از گذشت یک دوره ۶ ماهه از درخواست اولیه در اداره ثبت، و با دریافت گواهی عدم امکان اجرای مهریه از سوی اداره ثبت صورت می گیرد.
نحوه طرح دادخواست مطالبه مهریه
در دادگاه خانواده، زن باید دادخواستی را تنظیم و در آن میزان مهریه مورد مطالبه و دلایل خود را ذکر کند. دادگاه پس از بررسی پرونده، مرد را احضار کرده و به اظهارات هر دو طرف گوش می دهد. در این مرحله، امکان طرح ادعای اعسار از سوی مرد فراهم می شود.
معرفی اموال و دارایی های پنهان شده (اثبات معامله به قصد فرار از دین)
در مواردی که مرد برای فرار از پرداخت مهریه، اقدام به انتقال صوری اموال خود به نام اشخاص دیگر (مانند بستگان یا دوستان) کرده باشد، زن می تواند دادخواست معامله به قصد فرار از دین را مطرح کند. اثبات این موضوع نیازمند ارائه مدارک و شواهد کافی به دادگاه است. دادگاه با بررسی مستندات و شهادت شهود، در صورت احراز صوری بودن معامله، حکم به ابطال آن و توقیف اموال مذکور برای پرداخت مهریه صادر خواهد کرد. این فرآیند می تواند پیچیده و زمان بر باشد و نیاز به پیگیری دقیق حقوقی دارد.
۳. اعسار و تقسیط مهریه: راهکار قانونی برای مردان ناتوان در پرداخت
اعسار و تقسیط مهریه، راهکارهایی قانونی هستند که برای حمایت از مردانی طراحی شده اند که واقعاً توانایی پرداخت یکجای مهریه را ندارند و در عین حال، حقوق زن نیز محفوظ بماند. این فرآیند به مرد امکان می دهد تا با اثبات ناتوانی مالی خود، از فشار پرداخت یکجای مهریه رها شده و آن را به صورت اقساطی بپردازد.
مفهوم اعسار از پرداخت مهریه: تعریف و شرایط
«اعسار» در اصطلاح حقوقی به معنای عدم دسترسی شخص به اموال خود یا عدم کفایت اموال او برای پرداخت بدهی هایش است. در پرونده مهریه، وقتی مردی مدعی است توانایی پرداخت مهریه را به صورت نقدی و یکجا ندارد، می تواند دادخواست اعسار تقدیم کند. شرایط اصلی برای پذیرش دادخواست اعسار عبارتند از:
- اثبات عدم تمکن مالی کافی برای پرداخت یکجای مهریه.
- عدم وجود اموال قابل توقیف (به جز مستثنیات دین) که برای پرداخت مهریه کفایت کند.
- عدم توانایی کسب درآمد کافی برای پرداخت یکجا.
مراحل و زمان بندی درخواست اعسار
درخواست اعسار از پرداخت مهریه می تواند در دو زمان اصلی مطرح شود:
- همزمان با دادخواست مهریه: بهترین زمان برای ارائه دادخواست اعسار، همزمان با اولین دفاع از دادخواست مطالبه مهریه زن است. با این کار، مرد می تواند از همان ابتدا، روند رسیدگی به اعسار و تقسیط را آغاز کرده و از صدور حکم جلب یا توقیف اموال غیر از مستثنیات دین جلوگیری کند.
- پس از صدور حکم مهریه: اگر مرد در مرحله اول دادخواست اعسار نداده باشد و حکم به پرداخت مهریه صادر شده باشد، می تواند پس از آن نیز دادخواست اعسار را تقدیم کند. در این صورت، ممکن است تا زمان بررسی دادخواست اعسار، با مشکلاتی مانند ممنوع الخروجی یا حتی بازداشت مواجه شود.
چگونگی اثبات اعسار
اثبات اعسار بر عهده مرد است و او باید مدارک و شواهد کافی را به دادگاه ارائه دهد:
- ارائه لیست کامل اموال، دارایی ها، درآمدها و بدهی ها: مرد باید یک صورت جامع از کلیه اموال منقول و غیرمنقول، وجوه نقد، مطالبات، سهام، حقوق و درآمد ماهیانه، و همچنین تمامی بدهی ها و هزینه های ضروری زندگی خود را به دادگاه ارائه دهد.
- شهادت دو شاهد مطلع از وضعیت مالی مرد: شهود باید از وضعیت مالی مرد آگاهی کامل داشته باشند و در دادگاه شهادت دهند که مرد قادر به پرداخت یکجای مهریه نیست و اموال کافی برای این منظور ندارد. هویت و صداقت شهود توسط دادگاه بررسی می شود.
- ارائه مدارک پزشکی یا مدارک مربوط به ناتوانی از کار (در صورت وجود): اگر مرد به دلیل بیماری، از کارافتادگی یا هر ناتوانی جسمی یا روانی، قادر به کسب درآمد کافی نباشد، ارائه مدارک پزشکی معتبر می تواند در اثبات اعسار او موثر باشد.
حکم تقسیط مهریه توسط دادگاه
در صورت پذیرش دادخواست اعسار مرد، دادگاه حکم به تقسیط مهریه صادر می کند. نحوه تقسیط به عوامل مختلفی بستگی دارد:
- پیش قسط (پیشه) مهریه: معمولاً دادگاه مبلغی را به عنوان پیش قسط مهریه تعیین می کند که مرد موظف است آن را به صورت نقدی واریز کند. این مبلغ بسته به میزان مهریه، توانایی مالی مرد و شان زن تعیین می شود. در مواردی که مرد توانایی پرداخت پیش قسط را نیز نداشته باشد، می تواند درخواست تقسیط خود پیش قسط را نیز مطرح کند که در صورت احراز اعسار از پرداخت آن نیز، دادگاه می تواند با آن موافقت نماید.
- میزان اقساط ماهیانه: دادگاه پس از کسر پیش قسط، مابقی مهریه را به اقساط ماهیانه تقسیم می کند. عواملی مانند درآمد مرد، هزینه های ضروری زندگی، تعداد افراد تحت تکفل، و همچنین شان و موقعیت اجتماعی زن در تعیین مبلغ اقساط موثر هستند. دادگاه تلاش می کند تا اقساط به گونه ای تعیین شوند که هم برای مرد قابل پرداخت باشد و هم زن بتواند به تدریج به حق خود برسد.
- تعدیل اقساط مهریه: در صورتی که پس از صدور حکم تقسیط، شرایط مالی مرد به طور قابل توجهی تغییر کند (چه بهبود و چه بدتر شدن)، هر یک از طرفین (زن یا مرد) می توانند با ارائه دادخواست تعدیل اقساط مهریه، از دادگاه بخواهند که مبلغ اقساط را افزایش یا کاهش دهد. این درخواست نیز نیازمند ارائه مدارک و اثبات تغییر در وضعیت مالی است.
۴. مستثنیات دین: اموالی که از شمول توقیف مهریه خارج هستند
یکی از مفاهیم کلیدی در دعاوی مهریه، مستثنیات دین است. این اصطلاح به آن دسته از اموال و دارایی های مدیون (در اینجا مرد) اطلاق می شود که حتی در صورت بدهکار بودن او، قانوناً نمی توان برای پرداخت بدهی (مهریه) آن ها را توقیف یا ضبط کرد. هدف از این قانون، حفظ حداقل امکانات زندگی برای بدهکار و خانواده اش است تا پس از پرداخت دین، دچار فقر و بی خانمانی نشوند.
تعریف دقیق مستثنیات دین
مستثنیات دین بر اساس ماده ۲۴ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، شامل اموالی است که برای ادامه حیات ضروری و متناسب با شان عرفی مدیون و افراد تحت تکفل وی محسوب می شود. این اموال تضمین کننده بقای حداقل زندگی آبرومندانه برای مدیون هستند.
لیست کامل اموال غیرقابل توقیف
لیست مستثنیات دین، به طور دقیق در قانون ذکر شده است و شامل موارد زیر می شود:
- مسکن مورد نیاز و متناسب با شان مدیون: منزلی که برای زندگی مدیون و خانواده اش ضروری و متناسب با وضعیت عرفی و اجتماعی او باشد. این مسکن نباید از حد متعارف تجملاتی فراتر رود.
- اثاثیه ضروری منزل: شامل لوازم و اثاثیه منزل که برای زندگی متعارف و آبرومندانه مورد نیاز است، مانند یخچال، گاز، فرش، تلویزیون و سایر اقلام ضروری. این اثاثیه نباید جنبه تجملاتی و لوکس داشته باشند.
- ابزار و وسایل کار و امرار معاش: ابزار و وسایلی که مدیون برای امرار معاش خود یا تامین هزینه های زندگی از آن ها استفاده می کند، مانند ماشین کاری، ابزار کشاورزی، کتب و لوازم مورد نیاز شغل (برای اساتید و دانشجویان).
- ودیعه اجاره مسکن ضروری: مبلغی که به عنوان رهن یا ودیعه برای اجاره مسکن ضروری مدیون پرداخت شده است.
- نفقه همسر و فرزندان (معوقه و جاری): مبالغی که به عنوان نفقه به زن و فرزندان تعلق می گیرد، چه نفقه های معوقه و چه نفقه های جاری، از توقیف برای مهریه مستثنی هستند. این بدان معناست که حقوق مربوط به نفقه، بر حق مهریه اولویت دارد.
- تلفن همراه و خط تلفن ضروری: در رویه های قضایی اخیر، تلفن همراه و خط تلفن که برای ارتباطات ضروری و شغلی مورد استفاده قرار می گیرد، نیز جزء مستثنیات دین محسوب می شود.
- مبلغی از حقوق و مزایای دریافتی: بخش مشخصی از حقوق ماهیانه کارمندان و کارگران که برای تامین حداقل زندگی ضروری است، طبق قانون قابل توقیف نیست. (معمولاً یک سوم یا یک چهارم حقوق با رعایت شرایط خاص قابل توقیف است و مابقی مستثنی است).
تفسیر قانونی این موارد ممکن است در شرایط مختلف و با توجه به تشخیص قاضی متفاوت باشد. هدف این است که زندگی حداقلی مدیون مختل نشود و او فرصت بازیابی توان مالی و پرداخت بدهی هایش را داشته باشد.
۵. پیامدهای عدم پرداخت مهریه و عدم اثبات اعسار
عدم پرداخت مهریه و عدم موفقیت مرد در اثبات اعسار از پرداخت آن، می تواند پیامدهای حقوقی متعددی را برای مرد به دنبال داشته باشد. این پیامدها با هدف تضمین اجرای حق زن و جلوگیری از فرار از دین وضع شده اند.
حکم جلب (بازداشت): شرایط صدور و نحوه آزادی
یکی از جدی ترین پیامدها، صدور حکم جلب یا بازداشت مرد است. این حکم در صورتی صادر می شود که:
- مرد مهریه را پرداخت نکند.
- دادخواست اعسار او رد شود یا اصلاً دادخواست اعسار تقدیم نکند.
- زن درخواست صدور حکم جلب را به دادگاه ارائه دهد.
شرایط صدور حکم جلب: حکم جلب برای مهریه، تنها تا سقف ۱۱۰ سکه بهار آزادی قابل اجرا است. برای مهریه های بیش از این مقدار، امکان صدور حکم جلب وجود ندارد و زن باید از طریق معرفی اموال اقدام کند. مردی که به دلیل مهریه جلب می شود، می تواند با ارائه دادخواست اعسار یا پرداخت مهریه (حداقل پیش قسط)، از بازداشت رها شود یا در صورت بازداشت، آزاد گردد.
مدت زمان بازداشت و نحوه آزادی: مدت زمان بازداشت معمولاً تا زمان مشخص شدن تکلیف اعسار یا پرداخت مهریه است. با پذیرش دادخواست اعسار و ارائه پیش قسط، مرد می تواند از زندان آزاد شده و مابقی مهریه را به صورت اقساط پرداخت کند. حکم جلب می تواند به دو صورت عادی (با حضور در نشانی مشخص) و سیار (در هر مکانی) اجرا شود.
ممنوع الخروجی: شرایط درخواست و رفع
زن می تواند از دادگاه درخواست ممنوع الخروجی مرد را بنماید. این حکم در شرایطی صادر می شود که:
- مرد از پرداخت مهریه خودداری کند.
- اموالی برای توقیف وجود نداشته باشد یا کافی نباشد.
- زن بیم فرار مرد از کشور را داشته باشد.
ممنوع الخروجی تا زمانی که تکلیف مهریه مشخص نشود (پرداخت، تقسیط و پرداخت منظم اقساط، یا اثبات عدم تمکن کامل و رفع مسئولیت) باقی خواهد ماند. برای رفع ممنوع الخروجی، مرد باید یا مهریه را پرداخت کند یا دادخواست اعسار را تقدیم و از دادگاه درخواست رفع ممنوع الخروجی نماید. در صورت پذیرش اعسار و تعیین اقساط، معمولاً ممنوع الخروجی رفع می شود.
توقیف حقوق و مزایای دولتی/خصوصی
اگر مرد دارای شغل ثابت و حقوق بگیر باشد، زن می تواند از دادگاه درخواست توقیف بخشی از حقوق ماهیانه او را بنماید. طبق قانون:
- یک سوم حقوق: در صورتی که مرد دارای همسر و فرزند باشد.
- یک چهارم حقوق: در صورتی که مرد مجرد یا بدون فرزند تحت تکفل باشد.
این توقیف شامل حقوق بازنشستگی نیز می شود. این روش، راهکاری مطمئن برای زنانی است که همسرشان شاغل است اما اموال دیگری برای توقیف ندارد.
پیامدهای قانونی فرار از دین
اگر مرد با علم به بدهکاری مهریه، به قصد فرار از پرداخت دین، اموال خود را به دیگری منتقل کند یا پنهان سازد، مرتکب جرم فرار از دین شده است. این جرم مجازات هایی از جمله حبس و ابطال معامله صوری را به دنبال دارد. اثبات جرم فرار از دین، بر عهده زن است و نیازمند ارائه مدارک محکم و مستندات قانونی است.
طبق ماده ۱۸ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، چنانچه ناتوانی مرد نزد قاضی دادگاه به اثبات برسد، دیگر حبس نمی شود و اگر هم در حبس باشد، آزاد می گردد. اما اگر مرد به دروغ ادعای اعسار کند، دادگاه علاوه بر حکم پرداخت بدهی، مجازات دیگری نیز برای او در نظر می گیرد. به هر حال، مهریه یک موضوع قانونی و شرعی و حق زن است و دینی است که بر عهده مرد می باشد و ناتوانی مرد در پرداخت آن، دلیلی بر منتفی شدن نیست، بلکه هر زمان توانایی آن را داشته باشد باید آن را بپردازد.
عدم پرداخت اقساط مهریه
در صورتی که مرد پس از صدور حکم تقسیط، از پرداخت اقساط تعیین شده امتناع ورزد، زن می تواند از طریق دادگاه خانواده اقدام نماید. در این حالت، حکم تقسیط مهریه می تواند از حالت اقساط به حالت حال درآید، به این معنی که مرد ملزم به پرداخت یکجای تمامی مهریه باقی مانده می شود و در صورت عدم پرداخت، مجدداً با ضمانت اجراهای قانونی مانند حکم جلب مواجه خواهد شد. این امر اهمیت پایبندی مرد به پرداخت منظم اقساط را نشان می دهد.
۶. موارد خاص و تصورات رایج درباره مهریه
موضوع مهریه، همواره با ابهامات و تصورات غلطی همراه بوده است که نیاز به تبیین دقیق حقوقی دارد. در این بخش، به برخی از این موارد و پرسش های رایج پرداخته می شود.
آیا خیانت زن باعث عدم تعلق مهریه می شود؟
این یک تصور کاملاً غلط و رایج است. طبق قوانین مدنی و شرعی ایران، خیانت زن به هیچ وجه باعث ساقط شدن حق مهریه او نمی شود. مهریه به محض وقوع عقد، به ملکیت زن درمی آید و یک دین بر گردن مرد است. ارتکاب جرم یا رفتار خلاف اخلاق از سوی زن، تنها در صورتی می تواند بر مهریه تاثیر بگذارد که زن قبل از رابطه زناشویی اقدام به ارتکاب زنا کند که در این صورت نیز مرد فقط می تواند مهریه را به نصف کاهش دهد. در سایر موارد، حتی با اثبات خیانت، مرد موظف به پرداخت کامل مهریه است. این موضوع ارتباطی به مسائل اخلاقی ندارد و صرفاً یک حق مالی محسوب می شود.
تاثیر فوت زوج یا زوجه بر مهریه
- فوت زوج (مرد): در صورت فوت مرد، مهریه به عنوان یک دین ممتاز، از اموال باقی مانده او (ترکه) به زن پرداخت می شود، حتی اگر قبل از نزدیکی باشد. زن جزء ورثه محسوب می شود و قبل از تقسیم ارث، مهریه او باید پرداخت گردد.
- فوت زوجه (زن): اگر زن قبل از نزدیکی فوت کند، مهریه به ورثه او تعلق نمی گیرد و ساقط می شود. اما اگر پس از نزدیکی و قبل از طلاق فوت کند، مهریه او به ورثه اش منتقل شده و مرد مکلف به پرداخت آن به وراث زن خواهد بود.
طلاق توافقی و مهریه
در طلاق توافقی، زوجین می توانند در مورد تمامی حقوق مالی از جمله مهریه، نفقه، اجرت المثل و حضانت فرزندان به توافق برسند. در این نوع طلاق، معمولاً زن بخشی از مهریه یا تمام آن را در ازای گرفتن طلاق از مرد می بخشد. توافقات صورت گرفته در طلاق توافقی لازم الاجرا هستند و هر دو طرف ملزم به رعایت آن ها می باشند.
ازدواج مجدد زن و حق مطالبه مهریه از همسر سابق
ازدواج مجدد زن پس از طلاق، تاثیری بر حق او برای مطالبه مهریه از همسر سابق خود ندارد. مهریه حقی است که از زمان عقد ایجاد شده و با طلاق و ازدواج مجدد ساقط نمی شود. زن می تواند حتی پس از ازدواج مجدد نیز مهریه باقی مانده خود را از همسر سابقش مطالبه کند.
مهریه و عدم تمکین زن
عدم تمکین زن، به معنای عدم ایفای وظایف زناشویی و اطاعت از مرد در امور مربوط به زندگی مشترک است. این موضوع تنها بر حق نفقه زن تاثیر می گذارد و باعث قطع نفقه می شود، اما بر حق مهریه هیچ تاثیری ندارد. زن حتی در صورت عدم تمکین نیز، مستحق مهریه خود است.
توقیف اموال آتی مرد (ارث، درآمد جدید)
اگر مرد در زمان حال توانایی پرداخت مهریه را نداشته باشد اما در آینده صاحب اموالی شود (مانند دریافت ارث، خرید ملک، کسب درآمد بالا از شغل جدید و…)، زن می تواند هر زمان که این اموال به نام او ثبت شد، برای توقیف آن ها و وصول مهریه باقی مانده اقدام کند. این امکان به زن اجازه می دهد تا سال ها پس از جدایی نیز، پیگیر حق مالی خود باشد.
نقش وکیل خانواده در دعاوی مهریه
با توجه به پیچیدگی های حقوقی، فرایندهای قانونی و نیاز به اثبات یا رد ادعاهای مختلف در پرونده های مهریه، کمک گرفتن از یک وکیل متخصص خانواده می تواند بسیار موثر باشد. وکیل می تواند با ارائه مشاوره حقوقی دقیق، تنظیم دادخواست های صحیح، پیگیری پرونده در مراجع قضایی و ارائه دفاعیات لازم، به حفظ حقوق موکل خود (چه زن و چه مرد) کمک شایانی نماید و روند پرونده را تسریع بخشد.
موارد عدم تعلق مهریه به زن
همانطور که پیش تر اشاره شد، مهریه یک حق لاینفک برای زن است، اما در برخی شرایط استثنایی ممکن است به زن تعلق نگیرد یا میزان آن کاهش یابد:
- بطلان عقد نکاح: طبق ماده ۱۰۸۹ قانون مدنی، اگر عقد نکاح از ابتدا به دلایلی باطل بوده باشد و نزدیکی بین زوجین صورت نگرفته باشد، مهریه به زن تعلق نمی گیرد.
- فوت زن قبل از نزدیکی: در صورتی که زن قبل از برقراری رابطه زناشویی فوت کند، مهریه به او یا ورثه اش تعلق نخواهد گرفت.
- فسخ نکاح قبل از نزدیکی (به جز عنن): اگر نکاح به دلایلی غیر از عنن (ناتوانی مرد در برقراری رابطه جنسی) فسخ شود و نزدیکی صورت نگرفته باشد، مهریه به زن تعلق نمی گیرد. اما در صورت فسخ نکاح به دلیل عنن قبل از نزدیکی، زن مستحق نصف مهریه خواهد بود (ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی).
- اعسار و فقر کامل: در گذشته تصور می شد که اگر مرد واقعاً هیچ دارایی و درآمدی نداشته باشد و اعسار او به طور کامل اثبات شود، ممکن است مهریه ساقط شود. اما در حال حاضر، این تصور صحیح نیست. حتی در صورت اعسار کامل، مهریه صرفاً تقسیط شده و پرداخت آن به آینده و توانایی مالی مرد موکول می شود و ساقط نمی گردد.
نتیجه گیری
موضوع عدم توانایی مرد در پرداخت مهریه، یکی از مسائل حساس و پرچالش در نظام حقوقی خانواده ایران است که ابعاد گوناگون مالی، اجتماعی و انسانی دارد. همان طور که بیان شد، ناتوانی مالی مرد به معنای از بین رفتن حق مهریه زن نیست، بلکه قانون گذار با پیش بینی نهادهایی چون اعسار و تقسیط، راهکاری برای مدیریت این چالش ارائه داده است. زن حق مطالبه مهریه خود را دارد و می تواند از مسیرهای قانونی (اداره ثبت و دادگاه خانواده) برای وصول آن اقدام کند. در مقابل، مرد نیز در صورت عدم توانایی در پرداخت یکجا، می تواند با اثبات اعسار، آن را به صورت اقساطی پرداخت نماید. در این میان، آشنایی با مفهوم مستثنیات دین و پیامدهای حقوقی عدم پرداخت (مانند حکم جلب و ممنوع الخروجی)، برای هر دو طرف ضروری است. قوانین جاری نیز تلاش دارند تا با ایجاد تعادل بین حقوق زن و وضعیت مالی مرد، به حل وفصل عادلانه اختلافات کمک کنند و از حبس بی دلیل افراد جلوگیری نمایند. در نهایت، توصیه می شود برای طی مراحل قانونی و حفظ حقوق خود، همواره با وکلای متخصص در حوزه حقوق خانواده مشورت نمایید.
سوالات متداول
اگر مرد هیچ مالی به نام خود نداشته باشد، زن چگونه می تواند مهریه را دریافت کند؟
اگر مرد هیچ مالی به نام خود نداشته باشد، زن ابتدا می تواند از طریق اجرای ثبت و سپس دادگاه خانواده برای استعلام و شناسایی اموال (مانند حقوق، حساب بانکی یا اموال آتی) اقدام کند. در صورت عدم شناسایی، مرد می تواند دادخواست اعسار داده و مهریه به صورت اقسیطی پرداخت خواهد شد. در این شرایط، امکان توقیف حقوق ماهیانه یا اموال آینده مرد نیز وجود دارد.
آیا مرد در صورت اثبات اعسار، کاملاً از پرداخت مهریه معاف می شود؟
خیر، اثبات اعسار به معنای معافیت کامل از پرداخت مهریه نیست. مهریه همچنان یک دین بر گردن مرد باقی می ماند، اما نحوه پرداخت آن از حالت یکجا به حالت اقساطی تغییر می کند. مرد موظف است مهریه را در قالب پیش قسط و اقساط ماهیانه بپردازد و در صورت تغییر توان مالی، می تواند درخواست تعدیل اقساط را ارائه دهد.
پیش قسط مهریه چگونه تعیین می شود و آیا می توان آن را نیز تقسیط کرد؟
پیش قسط مهریه توسط دادگاه و با توجه به میزان مهریه، وضعیت مالی مرد و شان زن تعیین می شود. بله، در صورتی که مرد توانایی پرداخت پیش قسط را نیز نداشته باشد، می تواند درخواست تقسیط خود پیش قسط را مطرح کند که در صورت احراز اعسار از پرداخت آن، دادگاه می تواند با این درخواست موافقت نماید.
در صورت عدم پرداخت اقساط مهریه چه اتفاقی می افتد؟
اگر مرد از پرداخت منظم اقساط مهریه امتناع کند، زن می تواند با مراجعه به دادگاه، درخواست کند که حکم تقسیط از حالت اقساط به حال برگردد. در این صورت، مرد ملزم به پرداخت یکجای تمامی مهریه باقی مانده می شود و در صورت عدم پرداخت، مجدداً با ضمانت اجراهایی مانند حکم جلب یا ممنوع الخروجی مواجه خواهد شد.
چه اموالی تحت هیچ شرایطی برای مهریه قابل توقیف نیستند؟
اموالی که تحت عنوان مستثنیات دین شناخته می شوند، از شمول توقیف برای مهریه خارج هستند. این اموال شامل مسکن مورد نیاز و متناسب با شان مرد، اثاثیه ضروری منزل، ابزار و وسایل کار و امرار معاش، ودیعه اجاره مسکن ضروری و نفقه همسر و فرزندان (معوقه و جاری) هستند. هدف از این قانون، حفظ حداقل امکانات زندگی برای بدهکار است.
اگر مرد حقوق بگیر باشد اما اموال دیگری نداشته باشد، مهریه چگونه پرداخت می شود؟
در این حالت، زن می تواند از دادگاه درخواست توقیف بخشی از حقوق ماهیانه مرد را بنماید. طبق قانون، یک سوم حقوق در صورت داشتن همسر و فرزند و یک چهارم حقوق در صورت نداشتن فرزند، برای پرداخت مهریه قابل کسر است. این روش شامل توقیف حقوق بازنشستگی نیز می شود.
مدت زمان زندان برای مهریه چقدر است و چگونه می توان از آن جلوگیری کرد؟
مدت زمان بازداشت برای مهریه مشخص نیست و تا زمانی ادامه می یابد که مرد مهریه (یا حداقل پیش قسط آن) را پرداخت کند یا دادخواست اعسار او پذیرفته شود. حکم جلب تنها تا ۱۱۰ سکه بهار آزادی قابل اجرا است. برای جلوگیری از زندان، مرد باید به موقع دادخواست اعسار را تقدیم کرده و توانایی مالی خود را اثبات کند یا اقدام به پرداخت نمریه نماید.
آیا ممنوع الخروجی مرد در صورت ناتوانی در پرداخت مهریه قطعی است؟
ممنوع الخروجی مرد در صورت ناتوانی در پرداخت مهریه همیشه قطعی نیست. این حکم با درخواست زن و در صورت عدم پرداخت مهریه صادر می شود. اما مرد می تواند با پرداخت مهریه یا پذیرش دادخواست اعسار و تعیین اقساط، درخواست رفع ممنوع الخروجی را از دادگاه بنماید و در صورت موافقت دادگاه، این حکم برداشته خواهد شد.
اگر مرد اموالش را به نام فرزندانش منتقل کند، آیا زن می تواند مهریه را دریافت کند؟
اگر مرد به قصد فرار از پرداخت مهریه، اموال خود را به نام فرزندان یا اشخاص دیگر منتقل کرده باشد، زن می تواند دادخواست معامله به قصد فرار از دین را مطرح کند. در صورت اثبات صوری بودن معامله و اینکه هدف از آن فرار از پرداخت مهریه بوده است، دادگاه حکم به ابطال معامله و توقیف آن اموال برای پرداخت مهریه صادر خواهد کرد.
آیا می توان در طول زمان، میزان اقساط مهریه را تغییر داد (تعدیل)؟
بله، در صورتی که پس از صدور حکم تقسیط، شرایط مالی مرد به طور قابل توجهی تغییر کند (چه بهبود و چه بدتر شدن)، هر یک از طرفین می توانند با ارائه دادخواست تعدیل اقساط مهریه، از دادگاه بخواهند که مبلغ اقساط را افزایش یا کاهش دهد. این درخواست نیازمند ارائه مدارک و اثبات تغییر در وضعیت مالی است.